jueves, 7 de septiembre de 2017

A falacia d'o “fázil”


Uno que ye estau educau en o catolicismo ha sentiu dica fartar-se-ne que “lo camino fácil no ye lo millor”, que si una cosa plega facilment se'n va tamién fácil. Tot esto podría sonar a amostranza moralizant, pero ye chocant que quan estudié fisica tamién podié quitar la mesma conclusión. Me podretz decir que siempre se busca o camino de menor enerchía, que as teorías fisicas son “simples”, pero siempre me quedaré con una frase “lo camino mas curto ye a cheodesica”, ye decir, lo de menos enerchía dentro d'os campos que deforman l'espacio, sí, simple pero con condicions, porque a la fin la fisica “productiva”, la que explica las mas bellas simetrías d'a naturaleza no son atra cosa que la consideración d'os condicionants, d'os limites, de l'entorno.
Pos bien, estas cosetas me son venidas a radiz d'a publicación de l'esperpento grafico que ha mirau de lechitimar la Dirección Cheneral de Politica Lingüistica. Ciertament, difícil papel teneba este organismo, pero, dillá d'as discusions purament lingüisticas, no ha feito guaire bien un treballo de preparación de confluencia quan ha usau una supuesta autoridat d'os arbitros pa colar-nos una solución que podrían haber acordau quatro capinos una nueit en a barra d'un bar.
Si la DGPL hese dito: “bueno, no ye una buena solución, pero la imos a usar sin aforzar guaire dica que tiengamos una academia digna”, hesenos dito os de demás, continemos como si no hese pasau cosa. Pero l'actitut que pareix prener a DGPL ye la de empentar un movimiento d'aclamación d'una grafía de “consenso” u “oficial” que lechitime tal situación. Si a esto sumamos as trazas de crear l'Academia de l'Aragonés podemos considerar-lo una irresponsabilidat d'a DGPL mas que mas quan quiere usar la tant criticada lei d'o LAPAPYP por lo partiu que detenta a Dirección Cheneral, CHA, pa crear una Academia de l'Aragonés que no'n ye, y que dependerá de decisions politicas (y academico-politicas) presas sin consenso ni criterio.
Si as institucions fan servir as motivacions menos racionals d'o pueblo, como son a inchenua buena intención, l'uso de recursos economicos pa empentar prochectos, u filiacions politicas de resistencia, si las fan servir, ye que no tienen argumentos suficients. Y esto lo hemos visto en bells movimientos transparents que muitos lamentamos. Y uno d'estos movimientos ye estau un “bonico” folleto que ha utilizau a falacia de lo “fazil”, unatra vegada. En este folleto se pretende vender con l'argumento d'o facil una grafía que ni en ye ni aduya a estar verdaderament util. Imos a fer un repaso a los elementos que no van a crear que confusión entre as personas que con buena intención van a aprender u alfabetizar-se en aragonés.
Antes de prencipiar a analisar qüestions concretas querría fer una diferenciación en o tema grafico. En a qüestión grafica nos trobamos dos situacions diferents, d'una man as representacions “folcloricas” en o caso de l'aragonés as qüestions B/V, C/Z, H/no H, QU, NY/Ñ, etc. y d'atra man qüestions funcionals, -NT, -T, -TZ,…
En o primer caso l'argumentación de facilidat encara puede tener relevancia en a segunda ni zarrapita. As representacions folcloricas tienen que veyer con l'apariencia, a identidat, a tradición, os feitos diferencials,...ye decir os vestius. Y aquí pa yo bi ha un argumento prencipal y que pa muitos neofablants no ye mica important, que ye a posición d'os hereders naturals d'a lengua, os que han dau continidat a la lengua con una tradición propia y que en Aragón tasament son os chesos (y ansotanos), ribagorzanos, chistabins, talment panticutos, y casos isolaus d'atras variedatz. Pa yo dende ya fa anyos, son ellos qui tienen prioridat, ye decir no aforcemos una grafía que les siga estrania, pos qui hemos aprendiu a lengua habrianos d'aportar en positivo y nunca violentar a tradicion que en ye por que ellos nos l'han feita plegar.
En o caso d'as qüestions funcionals, a opción “racional” tien una marguin chiqueta si se quiere normativizar a lengua real, toda, si no acabamos u afavorindo una variedat u inventando-nos una nueva lengua.
Sin querer estendillar-me mas que no debo voi a analisar o debantdito folleto, que reproducimos en o cobaixo, en bellas qüestions y prencipiaré por as folcloricas.
Prencipiamos por a B y V. No puetz decir que a “nueva grafía” ye facil y prencipiar con o eixemplo d'a B y V. Si una cosa teneba de facil a grafía 87 yera que no i heba de ves. Diferenciar en aragonés moderno B y V no ye facil. Pero como lo de facil-dificil ye relativo, si se prene o criterio etimolochico nos trobamos con que o 99,9% d'as formas son coincidents con o castellano, lo qual facilita l'aprendizache, pos ya s'aprende con a lengua d'Estau. Asinas que ye facil, pos a cultura que nos rodea lo fa facil. De feito as pocas diferencias (voda, hibierno,...) nos atorga un chiquet feito diferencial. Pero claro quan explican en o folleto que ye facil porque ye “quasi como en castellano” y va y rematan con que “si no conoixes a etimolochía lo escribes con b”... No, perdón, esto no ye un buffet libre, si bella persona no conoixe a etimolochía d'a parola, regular que será la situación, s'ha de mirar o diccionario que ha d'editar una autoridat competent y escribir-la asinas. Por favor no emboliquemos mas a la chent.
Pero claro plega a simplificación a Z (za, ze, zi, zo, zu) , y aquí claro, ye fácil, tant fácil como sería escribir pa lo soniu K; ca, ce, ci, co, cu, y deixar d'escribir que, qui. ¿Por qué no ixa solución? Simplament porque no i somos acostumbraus, crebamos con a cultura que nos rodea y que nos ha conformau, a romance. Puedo asegurar que a los ninos les sale natural escribir ce, ci quan quieren decir que, qui. Pero con o tiempo s'acostumbran a que a e y a i se comportan d'atra forma con a c. No ye dificil escribir ce, ci, escribir ze, zi, les va a chenerar una confusión innecesaria. Dimpués vienen atras consideracions funcionals. En a nuestra cultura s'abrevia con cm o centimetro, con km o kilometro, con etc. etcetera, y asinas tantas cosas que nos leva a lo ridiculo u a la psicosi.
Dimpués que si qua u cua, que si ñ u ny,... podrianos dar argumentos mas u menos practicos pa preferir racionalment una u unatra, pero como ya he comentau pa yo sería mas important asumir lo que pueden asumir os que lo charran tradicionalment, sigan concienciaus u no pas, pos si s'han de concienciar lo farán más facil con una grafia que si no m'entivoco tendría estas eleccions: bueno, venir, cazar, Ciresa, hombre, heterosexual, chinebro, cuando y año. Poco podrianos cambiar-ie, talment bell doblet que democratizase a elección (como una propuesta que deixaba ubierta a elección ñ/ny), pero ixa ye a realidat de l'aragonés.
Dimpués vendrían decisions funcionals, que muita chent tradicional no acceptaría en primeras, pero que a yo y a qualsiquiera que examine racionalment o tema entendería. Y pa que se veiga a problematica voi a meter o eixemplo d'a parola DANZANTA. No sé por qué pensaba l'atro día en o video de “fes-te danzanta” que van fer en Graus fa bells quantos anyos, y prou que pensé en o ribagorzano. Quan un ribagorzano quiere decir danzamos, danzando y danzant se troba con un verdadero dilema, pos en os tres casos pronuncia [danzán]. Seguntes as modas facilonas caldría escribir como se pronuncia, pero, vete-me, nos apareixen os problemas, ni todas as variedatz de l'aragonés pronuncian igual, ni en totz os contextos se pronuncia igual, ni se visualiza igual a relación dentro d'una familia de parolas. Por ixo si queremos dar-le sentiu a la lengua en o suyo conchunto nos trobamos con pocas alternativas pa fer-lo de traza coherent. Por eixemplo, si queremos que se relacione visualment danzamos con a forma ribagorzana pareix convenient escribir a terminación -am, ye decir danzam, asinas, d'un truco, se representan as pronuncias d'o altoribagorzano, se asocia a la forma mas extendida y privamos d'escribir una incomoda tilla, y como no existen parolas patrimonials aragonesas (fueras d'o benasqués) que acaben en -m a pronunciación será en [n]. Si femos a mesma relación en o cherundio, nos trobaríanos que os ribagorzanos habrían d'escribir danzand, pos asinas se relacionaría con a forma mas cheneral danzando y como ixa [d] no se pronuncia, lo primero no incomoda, y lo segundo nos tornamos a escusar a incomoda tilla. Y pa rematadera aquí os ribagorzanos tienen l'abantalla de poder diferenciar d'o participio prensent, danzant, que respetando a escritura clasica (medieval) nos permite visualizar facilment o femenino danzanta, construir-lo automaticament (abantalla tecnolochica) y antimás como beluno fará notar lo relaciona con a pronunciación más extendida danzante pos a qui siga castellanizau le pareixerá que ye escrita a forma castellanizada, y de paso nos escusamos a incomoda tilla. Asinas con a enchaquia d'integrar lo ribagorzano, nos trobamos con que la recuperación d'a escritura clasica, y de letras que no se “pronuncian”, nos permite dar una visión de conchunto que sin estar inmediata de comprender pa los “nativos” castellanizaus si que ye perfectament chustificable. El danzant danza lo que nusatros no danzam, danzand el dance. (que seguntes pronunciación sería El danzán danza lo que nusatros no danzán, danzán el dance).
Con este texto no quiero fer de garra autoridat, no lo pretendo porque tot lo que sé lo sé gracias a muita chent que sabe mas que yo, de qui he aprendiu muito y a tener una visión mas completa d'a nuestra lengua. Nomás quiero fer visible que o tema grafico no ye tant simple, especialment si se quiere estar inclusivo, cosa que l'esperpento grafico elude explicitament. Si queremos resolver estas qüestions cal fer as cosas bien, y como hemos puesto veyer no se son fendo bien. No ye una qüestión menor, no debemos correr sino plegar a tiempo. Si este apanyo grafico sirve pa que o gubierno tire pase, pero imposar-lo a la comunidat no aduya a que as cosas s'ensuaveixcan. Qui tienga oius que oiga.


Aquí tenetz o folleto que mas que aduyar confunde.

martes, 26 de abril de 2016

Saturno avalau por os suyos fillos

En estos días de posibilidatz y dandaleos quiero reprener o que prencipié fa uns meses, allá ta part d'octobre quan en l'articlo "Mitos y leyendas de l'alto Aragón" feba una desmitificación de a figura de Francho Nagore Laín. No porque quiera continar tratando este tema sino más bien porque quiero reprener-lo en as figuras d'os suyos fillos. Si bien Francho podría estar como Saturno que rezeloso de os suyos cadiellos los avala, no cal ixuplidar que malfiar de os fillos siempre puede tener un punto de cordura.
Quan se metió en dubda a figura como lingüista de Francho Nagore prou que se fació con a millor intención de fer que o proceso de normativización d'a luenga estase lo millor construida y que estase fiel no nomás a l'aragonés popular actual sino tamién historico, fuyindo d'os concietos inventivos d'os nuevos parladors que más plenos d'entusiasmo que de conoixencia heban plenau un imperfecto modelo de lengua común d'inventos y corrupcions lexicas incomprensibles por los parladors maternos.
Prou que meter en dubda a lo pai cuesta, y no fue fácil de trencar as ligarzas, pero pa fer-lo caleba tener caracter, decisión, as cosas claras y, si cal, mala folla.
En 2004 amaneix a Sociedat Lingüistica Aragonesa, crebando con a tradición de 30 anyos de "fabla" aragonesa, y demandando una tornada a las fuents. Recuerdo perfectament a preocupación y os dandaleos, en muitas cosas muitos les dabanos a razón, pero as trazas,...
O movimiento de Chuntos por l'aragonés naixió con a ideya de reconstruir a unidat d'acción encara que considerabanos necesario replantiar a ideya d'autoridat lingüistica y que tot veyendo mica intencionalidat por parte d'o gubierno d'Aragón hebanos de contruir-la entre nusatros, si o gubierno emparaba bien, si no, tamién. O producto estió L'Academia de l'Aragonés, que como privaba d'usar o nombre o nuestro gubierno, se soztituló Estudio de Filolochía d'Aragón. En primerías arrocló a quasi totz, fueras de Francho Nagore, o pai traicionau, y beluno más. 19 d'as 30 personas propuestas acceptoron. Tampoco i entroron as personas d'a Sociedat Lingüistica, si no emparaba o gubierno, ellos no entraban. Atra vegada gracias, Gubierno d'Aragón, allora PSOE-PAR.
L'Estudio de Filolochía naixió feriu, pero mesmo asinas se aconsiguió contar con chent patrimonial que antes yera difuera d'o discurso d'unidat d'acción.  Os tres primers anyos s'adedicoron a treballar una nueva propuesta ortografica, pos si no a resta d'o treballo sería siempre provisional. Atra piedra en a rueda. No sé bien guaire bien si por a propuesta grafica u por as dinamicas internas de l'asociación bellas personas s'espenchoron d'os proceso, o qual perdeba chustificación sin acabar de perder-la por completo. A maldita qüestion grafica fació más agros os tricoloteos academicos, personals y con a plegada d'os gubiero PP-PAR, politicos.
Toda crisi traye con ella crebazas, mals y penars, ye normal pero a l'aragonés no le feban mica bien. Cal decir tamién que de cutio i ha habiu chent en todas as partes que han mirau de recomponer as compleganzas, y yo me trobo en ixe zurrburri de chent. Pero claro quan plega l'anarquía d'os herencios as indoles de cada fillo surten bella vegada pa bien belatra pa mal. A sobrerbia, os egos, as envidias, as quimeras, d'ida y tornada son inevitables, a naturaleza humana ye asinas. Muitas vegadas por orgüello, d'atras por o dreito de l'hereu, d'atras por o sentimiento de superioridat u d'anterioridat, d'atras por pura venganza,...pero siempre por bella cosa os punyals salen ta la palestra. Dende que escribié o zaguer post muitas cosas han cambiau por fuera y por dentro. No voi a detallar os miedos y esconfianzas, as malas y buenas artes.
En estos zaguers meses a intención d'imposar una hechemonía pareix que s'ha visto albortada por una verdadera pretensión d'a comunidat aragonesofablant de caminar enta o consenso, y ye que aconseguir una adequada representatividat d'a comunidat lingüistica aragonesa no ye posible con a imposición. As muchilas son muit pesadas y no podemos renunciar de momento a la historia de cadaguno por ixo caldrá estar aguaitando por si o pai u bell fillo quiere preponderar, y posiblement no sigan as actitutz y peculiaridatz d'os fillos as que lo permitan si no por a insistencia d'os nietos, aburrius d'antigos empachos y discusions bizantinas, a que faga recordar a saputos y sabios que ye a comunidat humana qui empara toda norma y tot proceso normalizador.
Esperemos que cuallen as buenas intencions de totz en construir o futuro y ya no haigamos de creyar ni escatumbar garra falso mito.

domingo, 4 de octubre de 2015

Mitos y leyendas del alto Aragón

Soi un desmitificador, me fa goyo de crebar mitos, no sé talment porque me pareixcan una traza de enganyar-nos, encara que de ninos nos fan goyo. Decit-me xauto.
Hue voi a fablar d'un mito que pa yo deixó d'estar-ne fa muito, muito tiempo. Podría haber-lo feito antes, pero nunca no me decidiba a fer-lo, sí que lo he feito muitas vegadas en petit comité, pero asinas con altavoz y tot nunca. Pero hue más que nunca creigo que cal fer-lo.
O mito y leyenda de l'alto Aragón a qui foi referencia en o títol d'este escrito ye Francho Nagore Laín.
A primer noticia que tenié d'esta persona estió en un texto d'o libro ixe negro con as barras d'Aragón cruzando a enquadernación que marcó a la mía cheneración “Aragón constante histórica”. Estió o texto que m'ubrió o tozuelo y o corazón a una verdat amagada por o sistema, l'aragonés. Por ixo, nomás por ixo, te seré agradeixiu perén Francho, gracias. Ta part d'alavez teneba 16 anyos, yera un adolescent pleno d'entusiasmo, de curiosidat, y de sentimiento aragonesista. A mía tierna imachinación miraba d'entrefilar-se cómo sería ixe tal Francho Nagore, me lo imachinaba si no viello, sí entrau en anyos, con una cadencia respetable, con una conoixencia de a realidat de l'aragonés fonda, dilatada, infinita. A partir d'ixe momento prencipió o mío camín d'escubrimiento d'a lengua aragonesa entre libros y a sabiduría natural de mis pais.
En ixe primer anyo d'andadura leyié y copié a primer gramatica publicada por Nagore, dimpués la compré. A mía imachinación continaba dibuixando una figura noble y sabia sobre Francho. En octobre de 1992 decidié d'apuntar-me a cursos d'aragonés en Nogará, o criterio d'ixa tría, os diners, os cursos yeran más baratos. Qué imos a fer-le, yera un adolescent de clase obrera a prencipios d'os 90. A escape me facié con os misterios d'a lengua, conoixié a chent estupenda, con rasmia, con ilusión, diferent, innovadera. Por ixo, Nogará y suya chent, te seré perén agradeixiu. Pos bien, a los pocos meses o día 29 de chinero de 1993 entré a formar parte de Nogará con a primer actividat que realicé con os míos companyers. L'actividat no yera atra que una vesita a o Consello d'a Fabla Aragonesa. Astí nos aguardaba un sinyor de poco más de 40 anyos que nos contó qué yera y qué feba o Consello, cómo se i treballaba, qué se i feba, cómo yera a situación,... A verdat, no sabeba qui yera, tampoco no me l'heban dito. Soi de natural espisguardau, no tanto como o mío fillo gran, ¿u sí?, a la fin de beluno l'habrá heredau, y ni sisquiera lo pregunté ixe día.
Nomás m'acuerdo que astí sentau, escuitando a ixa persona, yera fendo un escandallo d'o que deciba, yera en Uesca y astí heban de saber aragonés bien... de feito quan pasemos por Almudébar os risos y chanzas de os míos companyers me facioron dandaliar sobre a verdadera naturaleza d'a “muga lingüistica”. Pos bien, a mía incipient mentalidat scientifica rechistraba as formas lingüisticas que o nuestro menador por as coradas d'o Consello nos ofriba. A verdat ye que a impresión yera que no sabeba charrar guaire bien, no ye que yo sabese charrar guaire bien tampoco, no levaba ni un anyo aprendendo aragonés, pero d'o que sí que yera seguro yera que no seguiba lo que deciba a gramatica de Francho Nagore. Bien, no sé guaire bien cómo ni quán pero ligando filos plegué a o doviello de que ixa persona que nos presentó o Consello no yera atro que Francho Nagore Laín. No yera viello, ni teneba una farcha especialment noble, yera una persona choven, agora que quasi igualo a suya edat d'allora asinas me lo pareix, simpatica, pero que no sabeba charrar guaire bien aragonés. Ixe día cayó un mito, una leyenda, Francho Nagore no yera ixe sabio a qui totz adoran por a suya sabiduría, no pas.
Bueno a lo largo d'o tiempo he iu entendendo que Francho Nagore tien o merito, encara que no en solitario, d'haber prencipiau esta aventura pa salvar l'aragonés de a suya extinción, y que totz le'n hemos d'agradeixer. Tamién he aprendiu que existe una “secta” que l'adora como a o profeta, u mesmo o mesías. Pero tamién he aprendiu que no ye qui más sabe de l'aragonés, ni qui millor actitut ni aptitut tien pa liderar un movimiento crexient, vivo. No digo que bi haiga una persona que siga por dencima de os demás en sapiencia, ni un lider nato que nos haiga de levar ta la tierra prometida, más bien he aprendiu que bi ha muita chent con una conoixencia ampla de l'aragonés, de o dialectal, de l'historico, de o residual, d'o sociolochico, u que en tienen una visión parcial pero adequada, muita chent. Cada vegada he aprendiu cosas de muitos mayestros míos, d'alumnos míos, de chent que sin saber que deciban qualcosa en aragonés m'ensenyaban aragonés.
Por ixo en os anyos que siguioron veyié como muita d'ixa chent que cada vegada sabeba maś quereba meter en dubda bellas cosas d'as que feba tesi Francho, tampoco no tot, unas quantas cosas, y más que más un modelo de lengua que a todas caras yera inadequau, ortopedico, rarizo pa qui lo teneba como lengua materna, masiau mirau en a fonetica y morfolochía pero escudiau en a sintaxi, a semantica y a pragmatica. Pero o control con mano de fierro de Francho yera tal que cosa escapaba a los suyos designios. En 2004 una valient colla de chent decidió d'abominar d'ixa “fabla” y prencipiar o camín de treballar por l'aragonés dende una anvista más cercana a la lengua viva, yera a chent de a Sociedat Lingüistica Aragonesa. Muita chent nos esbruncemos, nos percutió ixa situación, a unidat de o movimiento s'heba trencau, asinas que miremos de reconstruir-la y ixo nos levó a la promulgación de o “Manifiesto por a Unidat de a Lengua Aragonesa” y a la organización d'un “II Congreso por l'Aragonés” que mirase de conseguir creyar una autoridat lingüistica que solucionase as qüestions propias de una normativización pa totz.
Agora bi ha muitos que ignoran ixe succeso historico, atros lo desprecian, pero no se puede negar que estió un proceso exemplar y que movilizó a tanta chent que creigo que nunca se tornará a aconseguir. Pero cosas tant bonicas, a lo menos ixo ye lo que yo vivié, no gosan acabar tant bien como lo pintan. Quan se valoró por una comisión acceptada por totz, an que yera Francho Nagore, con uns criterios acceptaus por totz, qui heba d'estar y deixar d'estar en una academia que nos representase a totz, o resultau no fació mica goyo a Francho Nagore y beluno más y asinas, dimpués de tensions que nomás qui lo viviemos podrianos entender-las, se miró de trencar o consenso viviu dica allora. Quan en a sesión de confirmación de a lista, fueras de os que no querioron estar-ie por una razón u unatra, se votó, o 80% de os presents ratificoron l'acuerdo y se creyó l'Academia de l'Aragonés-Estudio de Filolochía d'Aragón.
Os momentos vivius alavez estioron estranios. Si a Francho Nagore se le teneba encara en estima como filologo y como estudioso de l'aragonés, de feito fer lo que fació con tant poco que se sabeba ye una obra titanica, dende lo que pasó en o II Congreso yo y muita atra chent acabemos por trencar definitivament o mito de Francho Nagore.
A historia dimpués d'esto ye estada una pugna visualizada en o tema grafico que realment s'ha convertiu en una pugna por o poder, anque a prencipal responsabilidat la tien o nuestro protagonista, o que no significa que atras partes haigan feito tot bien, u que haigan comeso d'errors, belunos por soberbia, atros por exceso de confianza, pero ixo no ye afer d'este escrito.
Bellas vegadas me pregunto cómo una persona que inicia un movimiento como ye o movimiento de dignificación de l'aragonés y que fa tanto por esta lengua en cuenta d'acceptar que o movimiento creixe y s'enriqueixe buscando entre totz o camino más adequau, en cuenta de delegar en atros as fayenas, en cuenta d'admitir errors, en cuenta de tot ixo s'enroca en a suya postura, s'apropia de a titularidat d'una lengua que perteneix a qui la charra y más que más a qui la contina fendo vivir, y chenera tensions, amaga a realidat d'atras opcions, falsifica os feitos historicos, manipolea, y ya como rematadera usa as suyas influencias politicas pa fer pasar un Diploma que ell mesmo diriche, y que profundiza en a conoixencia de l'aragonés a nivel teorico, como o requisito unico y necesario pa poder estar profesor d'aragonés. Sabendo que ixe Diploma se va a proposar en una orden que encara no ye publica, podendo-se esmendar ixa orden dimpués que salga, y que s'ha feito publicidat de a valura como acreditación antes que no salga, me fa pensar que s'ha feito so que pa dar matricula a dito Diploma. Me fa duelo, pero a tamás de tot esto pareix imperturbable, contina en as suyas tretze.
Que no se veiga esto como una traza d'encumbrar atro mito, de feito no creigo ni quiero creyar-ne unatro. Nomás quiero fer publico y patent lo que muita chent piensa, que Francho Nagore no ye o representant infablible de o futuro de a nuestra lengua, que lo sepan totz os politicos d'este país, que lo sepa a chent que dende a distancia defiende y ama a lengua aragonesa, que quede claro que bi ha muita chent y entre totz hemos de construir o futuro de a lengua sin excluir ni marguinar a denguno, fueras de qui quiera autoexcluir-se porque no quiera reblar ni una mica en a suya postura.

jueves, 26 de mayo de 2011

O MÍO PAIS

Encara m'acuerdo quan dimpués d'a "exitosa" manifestacion de 2009 por as luengas d'Aragón un companyero de treballo me dició que me i heba visto chilando "Aragón ye Nación". Lo que ta ell yera una broma a yo no me fació mica gracia. En primerias porque ni yo ni denguno de os que i yeranos, u a lo menos que yo escuité, empleguemos ixa frase tan desgastada, segundo porque yo, encara que en a mia temprana choventut sí l'heba emplegau, feba días que no la feba servir, y tercero porque dito companyero tornaba a enreligar cosas que si bien pueden caminar chuntas cadaguna ha de levar a suya endrecera.
A qué fin vien esta acordanza? Pos como introducción a la concepción de pais aplicable a Aragón pero servindo ta qualsiquier atro caso d'este mundo globalizau.
Encara m'acuerdo de chilar dende as coradas ixa frase comentada enantes, fundiu en o mar de chent d'as manifestacions autonomistas de as primeras novanta. Encara yera adolescent y o mio esprito civico, politico, filosofico, asinas-asinas, encara no yera maduro. Con o tiempo alfonsé en o significau de muitas proclamas y prencipié a veyer o bofo de o suyo conteniu, o conchunto de contradiccions y medias verdatz que en suposaban, asinas que opté por deixar d'emplegar-las.
Muitas son estadas as mías reflexions en as zagueras anyadas sobre a naturaleza "nacional" de o mío pais, de l'esprito de as suyas chents como pueblo. Fa ya dias me saqué o cartel de nacionalista y contino mirando d'expresar os mios sentimientos de comunidat.
Dimpués d'esta zaguer comedia que hemos padeixiu con as zagueras eleccions, an que a dreita más decimononica s'ha minchau o papel de a representatividat politica, salindo d'una momentania depresión, u carranya, y evolucionando enta un optimismo utopico a escape, m'he debantau este maitino con una ideya que m'ha feito trobar un puesto a la mia consciencia, a la mia conviccion humana y aragonesa. ¿Cómo racionalizar, yo que soi scientifico, un sentimiento no pas educau pero sí construyiu?
Pos bien, a respuesta yera en os resultaus electorals, tant "representativos". Dellá de a relatividat de a validez representativa de os votos y a suya distribucion, podemos fer un analis de ditos resultaus que nos fan una radiografia sociolochica d'Espanya.
En primerias nos trobamos con as Comunidatz Autonomas-Rechions que son, definitivament Espanya, comunidatz an que a diversidat politica ye radida, PP, PSOE y IU (no pas en todas), con casos extraordinarios como Cascos en Asturias y UPyD en Madrit y que no son que alteracions concieteras de o bipartidismo espanyol. (Madrit, Extremadura, Castiella-Leon, Castiella La Mancha, Asturias, Andalucía, Murcia)
En l'atra banda nos trobamos a la Comunidatz autonomas-Nación que no son Espanya, por más que belunos quieran (País Basco y Catalunya). Son países an que os partius espanyolistas (PP-PSOE) son minoria y an que os partius propios marcan a trachectoria politica de o pais. En este bloque podrianos adihibir-ie a Navarra que, con unas opcions politicas de o más variau, se debate entre un espanyolismo peculiar y un navarrismo furo.
Entre medias nos trobamos atros dos grupos de comunidatz autonomas.
O primer grupo as Comunidatz autonomas-Rechions pero con un matiz folclorico representau por partius rechionalistas que deixan veyer ciertas particularidatz en muitos casos institucionals (Cantabria, A Rioxa, Balears), encara que o caso Balears talment necesitase un analis más concreto.
O segundo grupo seria o grupo an que i dentraria Aragón, chunto a Valencia, Canarias y seguntes cómo se mirase Navarra. Estas son as Comunidatz autonomas- Pais, que sin tener una vida politica suyiza, sí que no ye a mesma que a espanyola. Cada caso ye peculiar y caldria mira-se-lo aparte, pero nos i trobamos con un nuclio politico espanyol (PP-PSOE) con una periferia nacionalista y rechionalista que no permite chugar con a mesma lochica politica que en a Espanya basica. Asinas que nos trobariamos con quatro menas d'Espanyas:
1. A Espanya real, a que tien como cultura predominant, referencial y politica a espanyola.
2. A Espanya real folclorica, que estando como l'anterior da matices en a vida politica que no escapan d'o folclorico.
3. A Espanya diferent, que sin deixar a cultura espanyola como predominant de referencia, si que da piet a opcions culturals diferents y que antimás tienen una representacion en a vida politica, que cambea a lochica espanyola. (Astí ye Aragón).
4. A Espanya que no ye Espanya, con una una vida cultural, economica y politica diferent y nomas ligada a Espanya por a unidat administrativa. (País Vasco, Catalunya y en tot caso Navarra).
Este analis, con muitas cosas que anyadir, retaliniar, comentar y apreciar ta estar chustos, quiere convencer-me que en Aragón nos trobamos debant d'un pais conscient de a suya identidat, a lo menos por una minoria apreciable, que en as zagueras 16 anyadas ha emprendiu o camin con una direccion dende un rechionalismo espanyolista que chupiba o sentimiento comunitario enta un nacionalismo comprensible que si no acaba de esclatar sí ha consolidau una minoria important, ixo a tamas de tot, de o bipartidismo y espanyolismo furo que emana de Madrit y as deficiencias en a propia vertebracions de o pais. ¿Aragón ye nación? Agora m'importa poco, agora m'importa más una pregunta más curta ¿Aragón ye?
¿Qué en opinatz?