jueves, 7 de septiembre de 2017

A falacia d'o “fázil”


Uno que ye estau educau en o catolicismo ha sentiu dica fartar-se-ne que “lo camino fácil no ye lo millor”, que si una cosa plega facilment se'n va tamién fácil. Tot esto podría sonar a amostranza moralizant, pero ye chocant que quan estudié fisica tamién podié quitar la mesma conclusión. Me podretz decir que siempre se busca o camino de menor enerchía, que as teorías fisicas son “simples”, pero siempre me quedaré con una frase “lo camino mas curto ye a cheodesica”, ye decir, lo de menos enerchía dentro d'os campos que deforman l'espacio, sí, simple pero con condicions, porque a la fin la fisica “productiva”, la que explica las mas bellas simetrías d'a naturaleza no son atra cosa que la consideración d'os condicionants, d'os limites, de l'entorno.
Pos bien, estas cosetas me son venidas a radiz d'a publicación de l'esperpento grafico que ha mirau de lechitimar la Dirección Cheneral de Politica Lingüistica. Ciertament, difícil papel teneba este organismo, pero, dillá d'as discusions purament lingüisticas, no ha feito guaire bien un treballo de preparación de confluencia quan ha usau una supuesta autoridat d'os arbitros pa colar-nos una solución que podrían haber acordau quatro capinos una nueit en a barra d'un bar.
Si la DGPL hese dito: “bueno, no ye una buena solución, pero la imos a usar sin aforzar guaire dica que tiengamos una academia digna”, hesenos dito os de demás, continemos como si no hese pasau cosa. Pero l'actitut que pareix prener a DGPL ye la de empentar un movimiento d'aclamación d'una grafía de “consenso” u “oficial” que lechitime tal situación. Si a esto sumamos as trazas de crear l'Academia de l'Aragonés podemos considerar-lo una irresponsabilidat d'a DGPL mas que mas quan quiere usar la tant criticada lei d'o LAPAPYP por lo partiu que detenta a Dirección Cheneral, CHA, pa crear una Academia de l'Aragonés que no'n ye, y que dependerá de decisions politicas (y academico-politicas) presas sin consenso ni criterio.
Si as institucions fan servir as motivacions menos racionals d'o pueblo, como son a inchenua buena intención, l'uso de recursos economicos pa empentar prochectos, u filiacions politicas de resistencia, si las fan servir, ye que no tienen argumentos suficients. Y esto lo hemos visto en bells movimientos transparents que muitos lamentamos. Y uno d'estos movimientos ye estau un “bonico” folleto que ha utilizau a falacia de lo “fazil”, unatra vegada. En este folleto se pretende vender con l'argumento d'o facil una grafía que ni en ye ni aduya a estar verdaderament util. Imos a fer un repaso a los elementos que no van a crear que confusión entre as personas que con buena intención van a aprender u alfabetizar-se en aragonés.
Antes de prencipiar a analisar qüestions concretas querría fer una diferenciación en o tema grafico. En a qüestión grafica nos trobamos dos situacions diferents, d'una man as representacions “folcloricas” en o caso de l'aragonés as qüestions B/V, C/Z, H/no H, QU, NY/Ñ, etc. y d'atra man qüestions funcionals, -NT, -T, -TZ,…
En o primer caso l'argumentación de facilidat encara puede tener relevancia en a segunda ni zarrapita. As representacions folcloricas tienen que veyer con l'apariencia, a identidat, a tradición, os feitos diferencials,...ye decir os vestius. Y aquí pa yo bi ha un argumento prencipal y que pa muitos neofablants no ye mica important, que ye a posición d'os hereders naturals d'a lengua, os que han dau continidat a la lengua con una tradición propia y que en Aragón tasament son os chesos (y ansotanos), ribagorzanos, chistabins, talment panticutos, y casos isolaus d'atras variedatz. Pa yo dende ya fa anyos, son ellos qui tienen prioridat, ye decir no aforcemos una grafía que les siga estrania, pos qui hemos aprendiu a lengua habrianos d'aportar en positivo y nunca violentar a tradicion que en ye por que ellos nos l'han feita plegar.
En o caso d'as qüestions funcionals, a opción “racional” tien una marguin chiqueta si se quiere normativizar a lengua real, toda, si no acabamos u afavorindo una variedat u inventando-nos una nueva lengua.
Sin querer estendillar-me mas que no debo voi a analisar o debantdito folleto, que reproducimos en o cobaixo, en bellas qüestions y prencipiaré por as folcloricas.
Prencipiamos por a B y V. No puetz decir que a “nueva grafía” ye facil y prencipiar con o eixemplo d'a B y V. Si una cosa teneba de facil a grafía 87 yera que no i heba de ves. Diferenciar en aragonés moderno B y V no ye facil. Pero como lo de facil-dificil ye relativo, si se prene o criterio etimolochico nos trobamos con que o 99,9% d'as formas son coincidents con o castellano, lo qual facilita l'aprendizache, pos ya s'aprende con a lengua d'Estau. Asinas que ye facil, pos a cultura que nos rodea lo fa facil. De feito as pocas diferencias (voda, hibierno,...) nos atorga un chiquet feito diferencial. Pero claro quan explican en o folleto que ye facil porque ye “quasi como en castellano” y va y rematan con que “si no conoixes a etimolochía lo escribes con b”... No, perdón, esto no ye un buffet libre, si bella persona no conoixe a etimolochía d'a parola, regular que será la situación, s'ha de mirar o diccionario que ha d'editar una autoridat competent y escribir-la asinas. Por favor no emboliquemos mas a la chent.
Pero claro plega a simplificación a Z (za, ze, zi, zo, zu) , y aquí claro, ye fácil, tant fácil como sería escribir pa lo soniu K; ca, ce, ci, co, cu, y deixar d'escribir que, qui. ¿Por qué no ixa solución? Simplament porque no i somos acostumbraus, crebamos con a cultura que nos rodea y que nos ha conformau, a romance. Puedo asegurar que a los ninos les sale natural escribir ce, ci quan quieren decir que, qui. Pero con o tiempo s'acostumbran a que a e y a i se comportan d'atra forma con a c. No ye dificil escribir ce, ci, escribir ze, zi, les va a chenerar una confusión innecesaria. Dimpués vienen atras consideracions funcionals. En a nuestra cultura s'abrevia con cm o centimetro, con km o kilometro, con etc. etcetera, y asinas tantas cosas que nos leva a lo ridiculo u a la psicosi.
Dimpués que si qua u cua, que si ñ u ny,... podrianos dar argumentos mas u menos practicos pa preferir racionalment una u unatra, pero como ya he comentau pa yo sería mas important asumir lo que pueden asumir os que lo charran tradicionalment, sigan concienciaus u no pas, pos si s'han de concienciar lo farán más facil con una grafia que si no m'entivoco tendría estas eleccions: bueno, venir, cazar, Ciresa, hombre, heterosexual, chinebro, cuando y año. Poco podrianos cambiar-ie, talment bell doblet que democratizase a elección (como una propuesta que deixaba ubierta a elección ñ/ny), pero ixa ye a realidat de l'aragonés.
Dimpués vendrían decisions funcionals, que muita chent tradicional no acceptaría en primeras, pero que a yo y a qualsiquiera que examine racionalment o tema entendería. Y pa que se veiga a problematica voi a meter o eixemplo d'a parola DANZANTA. No sé por qué pensaba l'atro día en o video de “fes-te danzanta” que van fer en Graus fa bells quantos anyos, y prou que pensé en o ribagorzano. Quan un ribagorzano quiere decir danzamos, danzando y danzant se troba con un verdadero dilema, pos en os tres casos pronuncia [danzán]. Seguntes as modas facilonas caldría escribir como se pronuncia, pero, vete-me, nos apareixen os problemas, ni todas as variedatz de l'aragonés pronuncian igual, ni en totz os contextos se pronuncia igual, ni se visualiza igual a relación dentro d'una familia de parolas. Por ixo si queremos dar-le sentiu a la lengua en o suyo conchunto nos trobamos con pocas alternativas pa fer-lo de traza coherent. Por eixemplo, si queremos que se relacione visualment danzamos con a forma ribagorzana pareix convenient escribir a terminación -am, ye decir danzam, asinas, d'un truco, se representan as pronuncias d'o altoribagorzano, se asocia a la forma mas extendida y privamos d'escribir una incomoda tilla, y como no existen parolas patrimonials aragonesas (fueras d'o benasqués) que acaben en -m a pronunciación será en [n]. Si femos a mesma relación en o cherundio, nos trobaríanos que os ribagorzanos habrían d'escribir danzand, pos asinas se relacionaría con a forma mas cheneral danzando y como ixa [d] no se pronuncia, lo primero no incomoda, y lo segundo nos tornamos a escusar a incomoda tilla. Y pa rematadera aquí os ribagorzanos tienen l'abantalla de poder diferenciar d'o participio prensent, danzant, que respetando a escritura clasica (medieval) nos permite visualizar facilment o femenino danzanta, construir-lo automaticament (abantalla tecnolochica) y antimás como beluno fará notar lo relaciona con a pronunciación más extendida danzante pos a qui siga castellanizau le pareixerá que ye escrita a forma castellanizada, y de paso nos escusamos a incomoda tilla. Asinas con a enchaquia d'integrar lo ribagorzano, nos trobamos con que la recuperación d'a escritura clasica, y de letras que no se “pronuncian”, nos permite dar una visión de conchunto que sin estar inmediata de comprender pa los “nativos” castellanizaus si que ye perfectament chustificable. El danzant danza lo que nusatros no danzam, danzand el dance. (que seguntes pronunciación sería El danzán danza lo que nusatros no danzán, danzán el dance).
Con este texto no quiero fer de garra autoridat, no lo pretendo porque tot lo que sé lo sé gracias a muita chent que sabe mas que yo, de qui he aprendiu muito y a tener una visión mas completa d'a nuestra lengua. Nomás quiero fer visible que o tema grafico no ye tant simple, especialment si se quiere estar inclusivo, cosa que l'esperpento grafico elude explicitament. Si queremos resolver estas qüestions cal fer as cosas bien, y como hemos puesto veyer no se son fendo bien. No ye una qüestión menor, no debemos correr sino plegar a tiempo. Si este apanyo grafico sirve pa que o gubierno tire pase, pero imposar-lo a la comunidat no aduya a que as cosas s'ensuaveixcan. Qui tienga oius que oiga.


Aquí tenetz o folleto que mas que aduyar confunde.